شبکه های اجتماعی مجازی و سبک زندگی: مطالعه موردی جامعه مجازی ایرانیان (کلوب)

نگاهی به آمار مراجعه کنندگان شبکه های اجتماعی اینترنتی بیانگر آن است که روز به روز، تعداد مراجعه کنندگان به این شبکه ها در حال افزایش است. به طوری که تارنمای کلوب، رتبه 5 را در آذرماه سال 1388 که موضوع پایان نامه در دانشگاه امام صادق (ع) به تصویب رسید، در بین کلیه پایگاه های اینترنتی ایرانی کسب کرده بود. همچنین در حالیکه رتبه فیس بوک در سایت الکسا به عنوان دومین سایت پرمخاطب جهان اعلام شده است، اما برخی آمار حکایت از آن دارد که فیس بوک در حقیقت رتبه اول را در میان کلیه پایگاه های اینترنتی جهانی دارا است(ramachandran,2010). در چنین شرایطی و در حالیکه روز به روز بر تعداد مخاطبان شبکه های اجتماعی اینترنتی افزوده می شود، هر چند وقت یکبار شاهد ایجاد یک شبکه اجتماعی اینترنتی جدید هستیم که خود بیانگر میزان استقبال جوانان از پدیده جوامع مجازی است. ایجاد تارنمای گوگل پلاس توسط مدیران گوگل در زمانی که مراحل نهایی پژوهش شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان در حال تدوین بود، ضمن آنکه تاییدی است بر این مدعا، می تواند بیانگر این مطلب هم باشد که گوگل می خواهد جایگاه از دست رفته خود را در میان پایگاه های اینترنتی به دست آورده و مجددا رتبه 1 را از آن خود کند. بنابراین توجه به رابطه عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان امری ضروری می نماید. نتایج پژوهش مذکور بیانگر آن است که کاربران شبکه های اجتماعی اینترنتی میزان قابل توجهی از وقت خود را صرف این دسته از جوامع مجازی می کنند و تامین بسیاری از نیازها و علایق خود را در قالب فعالیت در شبکه های اجتماعی اینترنتی پیگیری می نمایند. به عبارت دیگر عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی باعث افزایش ساعات استفاده از اینترنت و افزایش میزان حضور در شبکه های اجتماعی اینترنتی شده است. همچنین در خصوص رابطه عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی با نمادهای فرهنگی سبک زندگی تلاش شد تا از دو شیوه این ارتباط مورد بررسی قرار گیرد: اول اینکه سعی شد تا با استفاده از پیمایش اینترنتی و ابزار پرسشنامه رابطه میان عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و نمادهای فرهنگی و اجتماعی سبک زندگی بررسی شود. دوم اینکه سعی شد با استفاده از تحلیل محتوای پیام های ارائه شده در گروه های کشوری مربوط به جوانان، ضمن بررسی مضامین محتوای منتشر شده در گروه های مذکور علایق و فعالیت های جوانان عضو مشخص گردد. در نهایت با اتمام مراحل پژوهش مشخص گردید میان عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان ارتباطی از جنس تاثیر وجود دارد. هر چند دایره ی تاثیرات در خصوص شاخصه های مختلف با هم متفاوت است، اما اعضا نسبت به رابطه شاخصهای مشخص شده با عضویت در شبکه های اجتماعی اظهار رابطه ای معنادار داشتند و حتی در خصوص شاخصه هایی که اعضا معقتد بودند عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی کمترین میزان اثرگذاری را بر شاخصه های مذکور داشته، حداقل بیش از یک سوم اعضا آنرا دارای تاثیراتی دانسته بودند. شاخصه های مذکور در چند دسته قابل تقسیم هستند: 1. شاخصه های مرتبط با رابطه میان عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و تغییر جایگاه فعالیت های مختلف اجتماعی افراد: این شاخصه ها که شامل مواردی نظیر تاثیر عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی بر میزان استفاده از اینترنت و حضور در جوامع مجازی، انجام ندادن برخی وظایف اجتماعی به دلیل عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و ... بودند، بیشترین تاثیرات را از عضویت افراد در شبکه های اجتماعی اینترنتی پذیرفته اند. 2. شاخصه های مرتبط با سبک زندگی مجازی افراد: در این شاخصه ها که شامل مواردی نظیر تاثیر عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی بر شیوه طراحی پروفایل، نحوه انتشار تصاویر و سبک بیان افراد در شبکه های اجتماعی اینترنتی بودند، شاهد تاثیرات متفاوتی از مقادیر بالا تا مقادیر بسیار ناچیز بودیم. 3. شاخصه های مرتبط با تغییر نمادهای فرهنگی و ارزشی در میان افراد: شاخصه های مذکور شامل تاثیر عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی بر سبک پوشش، نوع بیان و محاورات افراد و از بین رفتن قبح ارتباط با جنس مخالف بودند که عمدتا شاهد حد متوسطی از رابطه میان عضویت در جوامع مجازی با شاخصه های مذکور بودیم. 4. شاخصه های مرتبط با سبک ازدواج و دوستیابی: در خصوص شاخصه های مذکور شاهد بودیم که شبکه های اجتماعی اینترنتی توانسته اند تاثیرات متفاوتی اعم از رواج دوستی ها و ازدواج های اینترنتی داشته باشند که البته بیشترین تاثیر را در بخش دوستی با جنس مخالف شاهد هستیم و حتی ملاحظه شد که درصد نسبتا قابل توجهی از افراد بیان کرده اند که به دنبال یافتن شریکی از جنس مخالف فقط در فضای مجازی هستند. 5. شاخصه های مرتبط با محتوای پیام های شخصی و جمعی: در این بخش محتوای پیام های شخصی و جمعی از دو طریق پرسشنامه و تحلیل محتوا مورد مطالعه قرار گرفت و ملاحظه شد که عمده پیام های شخصی مرتبط با موضوع دوستیابی هستند، در حالیکه عمده پیام های گروهی افراد ناظر به فعالیت های اجتماعی و فرهنگی می باشند. 6. شاخصه های مرتبط با انگیزه های عضویت و کارکردهای کلوب برای افراد: در این بخش ابتدا مهمترین انگیزه های عضویت افراد در کلوب مورد مطالعه قرار گرفت و ملاحظه شد که عمده افراد معتقدند هستند به انگیزه های مد نظر خود از عضویت دست یافته اند. سپس اولویت های کاری افراد در استفاده از شبکه اجتماعی کلوب به ترتیب مشخص گردید که بیانگر جایگاه مهم شبکه های اجتماعی اینترنتی در ارضای نیازهای متنوع افراد بود. 7. شاخصه های مرتبط با سنجش اعتماد به فضای مجازی: اعتماد به فضای مجازی برای انتشار عکس های شخصی، میزان اعتماد به اعضای شبکه های اینترنتی مذکور برای برقراری روابط جدی اجتماعی و عاطفی و برداشت افراد از هویت دیگران مواردی بودند که در این بخش مورد سوال قرار گرفته و مشخص شد هر چند هنوز موانعی در شبکه های اجتماعی اینترنتی برای اعتماد افراد به این جوامع وجود دارد، اما بر اساس پاسخ کاربران احتمال می رود روز به روز اعتماد افراد به جوامع مجازی بیشتر گردد. همچنین نتایج پژوهش مذکور حاکی از آن است که اولا تعداد زنان استفاده کننده از شبکه اجتماعی بیش از مردان است، ثانیا غالب افرادی که از چنین شبکه هایی استفاده می کنند افراد جوان هستند و درصد اندکی از کاربران هم از سنین 30 تا 50 ساله هستند که به نظر می رسد افرادی که در این رده قرار دارند در سن کمتر از 40 سال قرار می گیرند. ثالثا اکثر پاسخگویان دانشجو و یا کارمند بوده و اوج ساعات استفاده از شبکه مجازی ایرانیان هم در ساعات بین 7 صبح تا 12 ظهر (ساعات کاری)است. رابعا تحصیلات استفاده کنندگان غالبا لیسانس و فوق لیسانس بود و این امر نیز نشان از بالا بودن کیفیت احتمالی این شبکه دارد. از سوی دیگر اعتراضات اعضای خانواده به استفاده زیاد اعضای شبکه های اجتماعی از اینترنت هم قابل توجه است و این امر نیز نشان می دهد که افراد به نسبت زیادی سبک های رفتاری خود در خانواده را تغییر داده اند و به عوض در جمع بودن، ترجیح می دهند که در گوشه خلوت خود، وقت خود را در شبکه های اجتماعی مجازی سپری کنند. در مور سوال اول با این عنوان که انگیزه جوانان ایرانی از عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و به طور خاص سایت کلوب شامل چه مواردی است؟ نتایج قابل توجهی به دست آمد که نشان می داد مهمترین دلایل و اهداف کاربران از عضویت در فضای مجازی که تا حدود بسیار زیادی می تواند بر سبک های زندگی آنان تاثیر بگذارد عبارتند از: سرگرمی، کسب درآمد، مشارکت در بحث های گروهی برای زنان و مشارکت در بحث های گروهی، کسب اطلاعات جدید و کسب اخبار جدید برای مردان. بر خلاف تصور تبلیغات سیاسی و دینی، چندان در این شبکه ها- به نسبت سایر مقوله ها- مورد توجه نبوده است. به هر حال افراد به دلایل مختلفی در این شبکه ها عضو شده اند و در میان این اهداف هم در برخی مقوله ها تفاوت های معناداری میان دو جنس یافت شده است که حاکی از آن است که این مقوله ها به یک اندازه دو جنس را متاثر نمی سازد. همچنین این مقوله ها تا حد زیادی می تواند سبک زندگی افراد در فضای واقعی را تغییر دهد. نکته قابل توجه دیگر این است که تعداد زیادی از افراد اعلام کرده اند که به میزان بالایی تونسته اند به اهداف خود در کلوب دست پیدا کنند از این رو به نظر می رسد که مثلا برای یافتن سرگرمی، شبکه مجازی تا حد زیادی توانسته است سایر سرگرمی ها در فضای واقعی و از این رو سبک زندگی واقعی افراد در این رابطه را دگرگون سازد و در مورد سایر مولفه ها هم همین اتفاق رخ دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که به نظر پاسخ دهندگان هنوز هم افراد زیادی در این شبکه ها از عکس واقعی خود استفاده نمی کنند و این امر ممکن است به علت های مختلفی همچون عدم امنیت حریم خصوصی و یا خواست افراد برای ناشناخته ماندن باشد. هویت حقیقی افراد هنوز هم برای دوستیابی، حتی در فضای مجازی مهم است و همانطور که در بحث دو جهانی شدن ها بیان شد، هویت افراد و از این رو نوع ارتباط افراد با یکدیگر در این فضا به شدت متاثر از فضای واقعی است و از طرف دیگر بر آن هم تاثیر خواهد گذاشت. همچنین ملاحظه شد که درصد اندکی از افراد روابط ایجاد شده در شبکه های اجتماعی اینترنتی را کاملا مطمئن می دانند و به همین دلیل ترجیح می دهند افرادی را بپذیرند که از عکس واقعی خود استفاده کرده اند. اما افراد از عکس های متنوعی برای پروفایل خود استفاده کرده اند و این امر هم دلایل مختلفی داشته است که غالب آنها بیان کرده اند که این عکس بیان احساسات درونی آنان است. این مورد حتی می تواند در پژوهش هایی مربوط به بیان احساسات افراد از طریق طراحی پروفایل ها هم راهگشا باشد. در این میان درصد قابل توجهی از افراد (حدود 45 درصد) هم اظهار داشته اند که از عکس واقعی خود استفاده کرده اند که این موضوع آینده ای روشن را برای افزایش میزان اعتماد در شبکه های اجتماعی اینترنتی به تصویر می کشد. اما از سوی دیگر به این امر توجه شده است که شبکه های اجتماعی مجازی در دو بعد سبک زندگی واقعی و مجازی چه تاثیراتی برجای می گذارد. برای سنجش تاثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر سبک زندگی واقعی دو مقوله اصلی مد نظر قرار گرفت. اولی تاثیری است که این شبکه ها بر پوشش و نوع رفتار کلامی افراد بر جای می گذارند و دومی تاثیر این شبکه ها بر الگوها و سبک های همسرگزینی و ازدواج و نیز دوستیابی است.به طور کلی یافته ها حاکی از آن بود که این شبکه ها دارای تاثیراتی بر سبک پوشش و حتی انتخاب الفاظ افراد هستند. اما در مقوله دوم که سعی شده بود تاثیرگذاری شبکه های مجازی بر نحوه و سبک های همسرگزینی و دوستیابی مورد توجه قرار بگیرد، نتایج بسیار جالب توجه بود. پیشنهادات ازدواج و دوستی فراوانی در کلوب چه از سوی مردان و چه از سوی زنان رد و بدل می شود و نشان می دهد که این محیط حداقل ظرفیت بالایی در تغییر در چنین سبکی از زندگی دارد. با وجودی که اکثر کاربران هنوز هم چنین محیطی را مساعد آشنایی جهت ازدواج نمی دانند، اما تعداد قابل توجهی خود را در معرض چنین پدیده ایی می دانند و احتمال وقوع چنین چیزی برای خود را محتمل می دانند. به هر حال گرایش های متضادی نسبت به این امر وجود دارد که از یک سو هراس از ناشناخته بودن و بیگانه هراسی را نشان می دهد و از سوی دیگر نشان از محیط جدید و جذابی دارد که افراد می توانند با فراغ بال بیشتری به انتخاب بپردازند که این امر، چنین محیطی را مستعد سوء استفاده ها و جرائم فراوان می سازد که به جای خود قابل بررسی و پژوهش است. موضوع بعدی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت تاثیری است که شبکه های مجازی بر سبک زندگی مجازی افراد می گذارند. در این رابطه سه گویه انتخاب شده که به نظر می رسید جامعه مجازی ایرانیان بر آن تاثیر بگذارد. این سه گویه عمدتا به این دلیل بود که در این شبکه اجتماعی مجازی چندان از امکانات رسانه ایی دیگر مانند انیمیشن، تصاوی متحرک، فیم و حتی صدا استفاده نمی شود و تاثیرات تنها محدود به همین سه بعد باقی می ماند که نتایج نشان داد تنها طراحی پرفایل افراد است که به میزان بالایی بر سبک طراحی افراد کاربر تاثیر می گذارد و دو گویه دیگر دارای حدی از تاثیرگذاری هستند. موضوع مورد سنجش نوع پیام های مربوط به گفت و گوی آنلاین، یادداشت های دیگران و پیام های ارسال شده به صندوق پستی افراد بود. کاربران معتقد بودند که از میان پیام های مربوط به گفت و گوی آنلاین، دوستیابی، مباحث فرهنگی و هنری، تبادل آراء و افکار در خصوص مسائل اجتماعی و مباحث شغلی حجم عمده پیام ها را تشکیل می دهد. اما در گویه دوم که نوع یادداشت های دیگران مورد بررسی قرارگرفت، دوستیابی، تبادل آرا و افکار در خصوص مسائل اجتماعی، مباحث فرهنگی و هنری و مباحث عاشقانه به ترتیب دارای بیشترین فروانی بودند. درمورد پیام های ارسالی به صندوق پستی افراد هم پیام های مربوط به دوستیابی و عاشقانه در رتبه های اول قرار داشتند. موضوع بعدی که مورد توجه قرار گرفت، تحلیل محتوای پیام های موجود در چنین جوامعی بود که به این پرسش پاسخ می داد که فعالیت های اعضای شبکه اجتماعی کلوب در حوزه نوشتاری شامل چه نوع پیام هایی با چه مضامینی است؟ که در این رابطه سعی شد که پیام های رد و بدل شده در گروه های جوانان مورد ارزیابی قرار بگیرد که در این راستا پنج گروه جوان شناسایی و همه مطالب آنها تحلیل محتوا شدند. نتایج به دست آمده در این حوزه هم بسیار جالب توجه بود. اول اینکه به نظر می رسد هر گروه علایق و سلایق خاص خود را دارد و هر یک از این گروه ها در یک موضوع خاص بیشترین سهم را به خود اختصاص می دهند و این امر می تواند به دلیل این باشد که افراد با علایق و سلایق گوناگون یکدیگر را در این فضای مجازی پیدا می کنند که هم می تواند سبک زندگی قبلی آنان را تغییر دهد و هم آن را تثبیت کند. اما در بررسی و تحلیل محتوای پیام ها موضوعات اصلی که مورد بحث قرار گرفته بود، بیش از هر چیز بررسی مسائل و مشکلات جوانان، بازی و سرگرمی، و مباحث سیاسی بود و مسائل تجاری کمتر از همه مورد توجه بوده است که نشان می دهد چنین گروه هایی چندان برای مقاصد اقتصادی در نظر گرفته نشده اند. به هر حال نتایج به طور کلی نشان از ارتباط عضویت در شبکه های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی افراد خصوصا جوانان چه در جامعه بیرونی و چه در فضای سایبر دارد.